سکونتگاه های روستایی با توجه به نوع عملکردشان، سازمانهای فضایی متفاوتی می باشند. برخی از روستاها واجد ارزشهای کالبدی و فرهنگی گوناگونی هستند که حفاظت از آنها در مقیاس کالبدی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان جوهره ی “سنت معماری ایرانی” برای حفظ هویت و اصالت بومی، امری ضروری تلقی می شود.
به گفته ی دکتر حناچی؛ روستا بازتاب پاسخ محیط به نیازهای انسان است.
وقتی گروهی از انسانها برای ادامه معیشت مکانی را در یک سرزمین انتخاب می کنند عموما جهت رفع نیازهای خود در آن تغییراتی ایجاد می نمایند که گاها این تغییرات تبدیل به بخشی از فرهنگ بومی آن سرزمین می شود و آن مکان با گسترش تعداد خانه و مسکن تبدیل به یک زیست بوم شده که بافت کالبدی آن با گذشت زمان بخشی از منظر فرهنگی و بخشی از هویت بومی منطقه محسوب می شود و نیازمند حفاظت میباشد. در این زیست بوم ها مهمترین عامل در حفاظت مشارکت انسانی و همراهی ساکنان بومی آنجا می باشد.
بين عناصر شهری و روستایی طبیعی شهرستانهای آبادان و خرمشهر، انهار منشعب از رودخانه ی بهمنشیر جايگاه مشخص و قابل اعتنايی در زیست بوم مناطق روستایی دارند، چرا كه انهار و باغها و نخیلات پيرامونی آنها يكی از مهمترين عوامل شكل دهی مورفولوژی، استخوانبندی و چشم اندازهای اصلی روستاهای این منطقه و عامل دوام و پايداری اكولوژی بافتهای روستایی منطقه هستند. اين منابع ارزشمند دارای ويژگیهای كاملاً متمايز از ساير منابع طبيعی شهرها و روستاها هستند. گسترش و نفوذ نهرها در ميان بافتهای روستایی و چشم اندازهای زیبای پیرامون آنها از جمله خصوصيات مهم اين عناصر دستکند و تاریخی می باشد. اين ويژگی، برخلاف خصوصيات سایر عناصر محيطی چون: كوهها، دره ها، مراتع ها و جنگلها می باشد كه همگان براحتی دسترسی به این مدل از جاذبه ها را ندارند. به همين دليل اهميت اين نهرها ديگر تنها در ارزشهای طبيعی و زیست محيطی آنها نهفته نيست، بلكه با گذشت زمان این عناصر ارزشمند به سرمايه ای تاريخی، فرهنگی و اجتماعی برای بافتهای روستایی شهرهای آبادان و خرمشهر تبديل شده اند که می توانند در نوع خود در ایران منحصر بفرد باشند. همچنین این ذخایر دستکند تاریخی بخش مهمی از توسعه ی اقتصادی و معیشتی ساکنان بومی این مناطق را تشکیل میدهند که با ساماندهی می توانند در راستای توسعه ی پایدار سکونتگاه های روستایی حاشیه ی رودخانه ی بهمنشیر نقش بسزایی داشته باشند.
تركيب عناصر طبيعی آب، خاك و گياهان با يكديگر و به اشكال گوناگون در انهار و فضاهای پیرامون آنها جلوه های طبيعت بكر را يادآوری کرده و آرامش خاصی به انسان هدیه می کند.
عموما در سکونتگاه ها عوامل متعددی از قبیل: مذهبی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و یا زیست محیطی باعث شکلگیری فرم و شکل آنها می شود. مثلا در بعضی از روستاها مشاهده می شود که شبکه ی معابر در مقابل مساجد، عریض تر هستند و بسیاری از معابر فرعی به امامزاده و یا سایر مکانهای مذهبی روستا منتهی می شود و یا در روستاهای کویری ورودی خانه ها تورفتگی دارد و رسیدن به خانه با گذر از هشتی و دالانهای طویل امکانپذیر است، این در حالی است که در بخشی از روستاهای شاهسون نشین ساوه که عشایر آنجا در زمان رضاشاه قاجار تخته قاپو شده اند، تفکیک حریم عمومی و خصوصی خانه ها مقدور نمی باشد؛ زیرا خانه سازی انها در ادامه ی سنتهای چادر نشینی و زندگی بروش کوچ نشینی است.
فرهنگ و ارزشهای فرهنگی نیز نقش مهمی را در شکلگیری بافت سکونتگاهها ایفا می کنند.
قشربندی های اجتماعی و طایفه ای نیز بر شکلگیری فرم و بافت روستا تاثیر دارد.
فرم و شکل بافت روستاهای حاشیه ی بهمنشیر متاثر از انهار منشعب از این رودخانه و نفوذ آنها در نخلستانهای پیرامون رودخانه ی بهمنشیر بوده که دارای جذابیتی خاص و منحصر بفرد می باشد. کوچه های روستاها در امتداد انهار شکل گرفته و عموما با نام یا شماره ی همان نهر نامگذاری شده اند. مسکن روستاییان نیز در مجاورت انهار و معمولا بین دو نهر ساخته شده است. این انهار در گذشته علاوه بر آبیاری نخیلات وظیفه آبرسانی به خانه های روستا را نیز برعهده داشته اند.
رودخانه ی بهمنشیر و انهار منشعب از آن و همچنین نخلستانهای پیرامون آن بخش مهمی از منظر فرهنگی شهرستانهای آبادان و خرمشهر محسوب می شوند که ضروریست از مخدوش شدن حفظ شده و با کمترین آسیب به نسلهای آینده انتقال یابند.
درصورتی که برنامه ریزی و سیاست اصولی و جامعی برای حفظ این عناصر ارزشمند و منظرهای فرهنگی صورت نپذیرد و همچنین آموزش روشهای سنتی ساخت وساز و استفاد از مصالح بومی و توانمندی های حرفه ای موجود در محیط روستا و مشارکت ذینفعان در طرحها و برنامه های توسعه ی روستاها جایی نداشته باشد، به مرور زمان تمام این ذخایر و ثروتهای فرهنگی از بین رفته و محیط روستا بمانند محیط های شهری دستخوش تغییرات کالبدی جبران ناپذیری خواهد شد.
نوع تعامل انسان با محیط و جغرافیای پیرامونش تشکیل دهنده اصلی فرهنگ بومی منطقه چه در بحث کالبدی و چه در بحث ارزشها و سنتها، می باشد که در برنامه ریزی برای روستاها باید برای موفقیت امر حفاظت در کنار توسعه مورد توجه قرار گیرد.
در فرهنگهای بومی، پیوند بین آداب و سنت، عوامل طبیعی موثر بر زندگی و معیشت، دست ساختهای انسان و در نهایت تاثیر مردم بومی بر طبیعت زیست بومشان و بالعکس، از عواملی مهم و تاثیرگذار بر شکلگیری بافت سکونتگاه های روستایی بوده که همواره باید در هر برنامه ریزی و مدیریت حفاظتی بدان توجه شود.
طبق منشور بورا (۱۹۹۹م.) حفاطت جز لاینفک مدیریت و برنامه ریزی مکانهای واجد ارزش فرهنگی می باشد. بر پایه ی این منشور؛ خط مشی مدیریت یک مکان تاریخی و ارزشمند باید برپایه ی درکی صحیح از اهمیت، مفهوم و منزلت ارزشهای فرهنگی آن مکان استوار باشد.
حفاظت از مورفولوژی بافتهای روستایی و ارزشهای فرهنگی نهفته در آنها می تواند راهکاری ارزشمند در جهت توسعه صنعت گردشگری طبیعی و روستایی در منطقه باشد.
در روستاهای هدف گردشگری باید طرحهای هادی و توسعه در روستاها بر مبنای ظرفیتها و فعالیتهای موجود در روستا شکل گرفته و از تخریب و مخدوش کردن منظر فرهنگی در این روستاها جلوگیری شود.
حفظ کالبد، هویت و ارزشهای فرهنگی روستاهای هدف گردشگری اهمیت بسیار زیادی داشته که این مساله مهم می تواند از طریق استفاده از مصالح بومی و همچنین ساخت و سازها و طرحهای منطبق بر بوم و اقلیم منطقه میسر شود.
در حال حاضر یکی از تهدیدهای جدی در روستاهای هدف گردشگری آبادان و خرمشهر که باعث اسیبهای فراوانی به اکولوژی و مورفولوژی بافتهای آنها شده، پیشروی ساخت و سازها به سمت رودخانه بهمنشیر و از بین رفتن انهار زیبای منشعب از آن و همچنین گرایش به نوسازی و استفاده از مصالح مدرن و ناهمگون بابافت سنتی و بومی روستا میباشد. انهار منشعب از بهمنشیر درحالی که بخش مهمی از منظر فرهنگی و جاذبه های گردشگری منطقه می باشند، نقش مهمی نیز در معیشت ساکنان و ماندگاری نخیلات دارند.
متاسفانه پر کردن انهار و ساخت و ساز بروی بستر آنها به وفور در این روستاها مشاهده می شود که در صورت عدم برنامه ریزی و سیاست گذاری صحیح در راستای حفاظت از این انهار دستکند که بخش مهمی از جاذبه ی طبیعی منطقه بشمار میروند، در اینده ای نه چندان دور شاهد از بین رفتن انهار و نخیلات حاشیه ی رودخانه ی بهمنشیر خواهیم بود.
یکی از معضلات مهم زیست محیطی این روستاها سرریز فاضلاب به نهرها و تجمع پسماندهای روستاییان در بستر انهار می باشد. این موضوع علاوه بر مخدوش کردن منظر طبیعی روستا باعث ایجاد مشکلات حاد و جبران ناپذیری برای اکوسیستم منطقه شده است، زیرا این آلودگی ها با هر بار جزرو مد وارد بهمنشیر شده و این رودخانه را نیز آلوده می کنند.
با توجه به پیوند ناگسستنی روستا با طبیعت ضرورت حفاظت از محیط زیست امری مهم و اجتناب ناپذیر بوده که بدون مشارکت مردم بومی و گردشگران محقق نمی شود.
سکونتگاه ها در تمدنهای مختلف جهان عموما در کنار رودخانه و چشمه ها شکل گرفته اند و آب و کیفیت آن در حیات آنها نقش مهمی داشته و شاید یکی از مهمترین عوامل متروک شدن روستاها در مناطق مختلف ایران نیز از بین رفتن منابع آنها باشد. رودخانه بهمنشیر نیز در حال حاضر تنها رودخانه شیرین منطقه بوده که آبیاری نخلستانهای پیرامونش را به عهده دارد، از آنجایی که نخل و محصول آن خرما بخش مهمی از اقتصاد روستاییان و جاذبه ی گردشگری طبیعی منطقه را تشکیل می دهد ضروریست که انهار منشعب از بهمنشیر احیا شده و معضلات زیست محیطی آنها کاهش یابد.
در این راستا اولین گام پس از اصلاح طرحهای توسعه روستایی، آگاهی ساکنان از نقش مهم این ارزشها و پتانسیلها در رونق صنعت گردشگری روستایی و در نتیجه ی آن ایجاد اشتغال پایدار برای آنان می باشد و دومین گام آموزشهای لازم به روستاییان در راستای حفاظت از ثروتهای فرهنگی و طبیعی و روشهای کسب درامد از آنها است. این راهکارها علاوه بر تاب آوری فرم کالبدی و منظری روستا در جلوگیری از مهاجرت روستاییان و متروکه شدن روستاها نیز موثر میباشد. زیرا همواره طرحها و برنامه هایی موفق خواهند بود که مشارکت ذینفعان در آنها پررنگ بوده و نیازهای ساکنان روستا در آنها دیده شوند. سومین گام آموزش روستاییان در زمینه ی استفاده از مصالح بومی منطقه و طراحی اکولوژیکی (طراحی بر مبنای حفاظت از محیط زیست) می باشد.
در طراحی اکولوژیک چندین بُعد پایداری از جمله، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و منظر در راستای حفاظت از ارزشها و پتانسیلهای موجود و کاهش عوامل مخل و تهدیدآمیز بصورت همزمان باید در نظر گرفته شود که مجموع این عوامل بوم روستا را تشکیل می دهد.
بوم روستا یا اکوویلج، يك محيط طبيعی سالم، همراه با کمترین سطح مداخلات انسان در آن و استفاده از مصالح پايدار و بومی و حفظ روستا از طريق تعاملات انسان و فعالیتها و نیازهایش با محیط روستا است.
بنابراین برای ایجاد الگوی اكوويليج و حفاظت از ساختار سنتی بافت روستاهای حاشيه بهمنشیر و در عین حال توسعه ی روستاها در جهت اهداف گردشگری بايد موارد ذیل در دستور کار سازمانها و ارگانهای تاثیرگذار قرار گيرد؛
- راهبردهای حفاظت از اكوسيستم رودخانه و انهار منشعب از آن،
- توسعه بر مبنای حفاظت از ارزشهای فرهنگی – تاریخی،
- توان افزایی ساکنان حاشيه ی رودخانه بلحاظ اقتصادی،
- تقويت زيرساختهای سازگار با محيط زیست،
- ايجاد الزامات قانونی طراحی الكولوژيك و استفاده از مصالح بوم آورد،
- توسعه ی سيستمهای كشاورزی مدرن در راستای حفظ و احیا نخیلات و جلوگیری از هدر رفت آب شیرین،
- احیای سیستم آبیاری جزر و مدی
- مديريت مشاركتی و فرهنگ سازی در راستای حفاظت از ارزشها و منظر فرهنگی،
- برنامه ریزی در زمینه کاهش آلودگی های زیست محیطی.
دربارۀ روز جهانی بناها و محوطههای تاریخی:
ایکوموس هر سال، به مناسبت روز جهانی بناها و محوطههای تاریخی، موضوعی را پیشنهاد می‌کند تا کمیته‌های ملی و بین‌المللی علمی، و دیگر سازمان‌هایی که تمایل به همکاری دارند، آن را گرامی بدارند و فعالیتهای خود را پیرامون آن شکل دهند. موضوعی که برای سال ۲۰۲۰ انتخاب شده عبارتس از:
“فرهنگهای مشترک، میراث مشترک، مسئولیت مشترک”
یادداشت موسسۀ فرهنگی ایکوموس ایران دربارۀ موضوع سال ۲۰۲۰:
به نظر می‌رسد که امروز بسیاری از پدیده‌ها و مشکلاتی که در مقیاس جهانی تأثیرگذارند، لزوم و فایدۀ توجه به چنین موضوعی را کاملاً برجسته ساخته‌اند. برگزیدن این موضوع در سال ۲۰۲۰ میلادی، می‌تواند مدخلی باشد برای آموختن از تجارب تاریخی طولانی زیست بشر بر کرۀ زمین، به مثابه محیط زیستی که در آن با همۀ موجودات مشترک است و نگاهداری و بهره‌مندی از آن نیازمند نگاه و اقدامی مشترک از سوی همۀ کشورها و فرهنگ‌ها است. این امر همچنین می‌تواند دعوتی باشد برای تأملی مجدد بر سیر پیچیدۀ شکلگیری فرهنگ‌ها و تمدن‌ها و مناظر فرهنگی گوناگون و پرشمار جهان، و نگاهی ژرف به چگونگی تعامل آنها با محیط تا در نتیجۀ آن بتوانیم هرچه آگاهانه‌تر مسئولیت خود را برای آیندۀ بشر به‌جا آوریم و تلاش کنیم تا تجارب مطلوب را تجدید کنیم و از تجارب نامطلوب بپرهیزیم.
جمله ی پایانی 🔽
سنتها، ارزشها و منظر فرهنگی، طبیعت، محیط زیست و بناهای تاریخی بخشی از میراث ملموس و ناملموس مشترک بین تمامی نسلها و کشورها می باشند که حفاظت از آنها جز حقوق شهروندی همه ی افراد تلقی می شود.
روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی گرامی باد.
نجلا درخشانی؛ کارشناسی ارشد مرمت و احیا بناها و بافتهای تاریخی
با سلام
به نکته مهمی توجه کردید و البته خیلی کارشناسانه و دقیق موضوع رو مطرح کردید ، درود بر شما
ان شاالله مسئولین مربوطه رسیدگی بکنند،
موفق و تندرست باشید./
با عرض سلام و تقدیم احترام
خواهش میکنم جناب اقای شریفی، انشاالله که مفید بوده باشه و همونطور که فرمودید این موضوع مهم در برنامه ی مسولین قرار بگیره.
با تشکر