هنر کهن ساخت اجسام شناور ایرانی، «لنج» نام دارد. لنج به خاطر ظرفیت باربری چشمگیری که دارد، در روزگاران کهن ایران، حتی از هزاره های پیش از میلاد بهترین وسیله دریانوردان و سیاحان ایرانی بود.
به طور کلی می توان گفت لِنج گونه ای از کشتی کوچک یا قایق بزرگ باری و مسافری بوده که مرکز استفاده از آن جنوب ایران، خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند می باشد. این شناورها بر پایه قایقهای بادبانی رایج در خلیج فارس ساخته میشوند با این تفاوت که به جای بادبان با موتور حرکت میکنند و عرشه باز یا نیمه باز دارد. از دهه ی۱۹۵۰م. به بعد موتور بنزینی یا دیزل برای حرکت لنجها به کار رفت و میتوان گفت امروزه بیشتر لنج ها موتور دارند. کالاهای عمده ای که با این لنج ها حمل می شدند، عبارت بودند از: خرما، چوب صندل، سفال، نارگیل و میوه بوده است در حال حاضر، لنج فقط برای سفرهای کوتاه، ماهیگیری، و صید مروارید مورد استفاده قرار میگیرد. لنج های قدیمی قادر بودند حتی به مدت یک سال سفر دریایی داشته باشند.
کلمه لنج در فارسی از واژه انگلیسی Launch گرفته شده، که خود آن نیز از واژه اسپانیایی Lancha آمده‌است. در سواحل شرقی آفریقا آن را «دهو» می‌خوانند. در جنوب به کسانی که در کار ساخت لنج میباشند “جلاف” یا “گلاف” گفته میشود. به اتاق ناخدا قَـماره و به انبار پائینی خَن گفته میشود.
پیش از به کارگیری دستگاه های مدرن مسیریابی، دریانوردان ایرانی از طریق مشاهده ی موقعیت خورشید، ماه و ستارگان به مسیریابی می پرداختند. شخصی به نام «معلم» وظیفه ی مسیریابی در لنج را برعهده داشت. او با استفاده از ابزاری که در اختیار داشت، که از آن میان میتوان به اصطرلاب ایرانی اشاره کرد، در ساعتهای شش بامداد و شش بعدازظهر، خورشید و ستارگان را رصد می کرد و بدین طریق مسیر درست را تعیین مینمود. مسیریابی در شب وظیفه ی ناخدا بود که کشتی را، تا زمان طلوع خورشید، در مسیر ستارگان خاص هدایت کند. بعدها قطب نما کار مسیریابان را تا حد چشمگیری تسهیل کرد. علاوه بر این، دریانوردان ایرانی فرمول های ویژه ای برای محاسبه ی طول و عرض جغرافیایی و عمق آب در اختیار داشتند.
اکثریت ساکنان ایرانی مناطق ساحلی خلیج فارس که از راه دریا امرار معاش میکنند؛ لنج برای آنها بسیار مهم و مورد احترام میباشد که بر اساس آن تعداد زیادی مراسم و آیین سنتی در ارتباط با لنج و دریا در این مناطق از گذشته های دور شکل گرفته است. یکی از این آیین ها” نوروز صیاد” است .این مراسم، که قدمت بسیاری دارد، در اواخر تیرماه برگزار میشود. در این روز، صید و تجارت و سفری انجام نمی شود. در صبح این روز، کودکان پیشانی حیوانات خانگی را با گِل قرمز رنگ می کنند و در هنگام غروب، روستائیان در ساحل گرد هم می آیند تا بخوانند و بنوازند. “بادبان کشی” رسم دیگری است که تا به امروز به حیات خود ادامه داده است. در مراسم زمانی که کشتیها عازم سفرهای طولانی میشدند، در زمان برافراشتن بادبان ها، موسیقی ای از ساحل نواخته می شد. در این هنگام، خانواده های دریانوردان، نیز، در ساحل جهت خداحافظی و دعای خیر برای مسافرانشان حاضر میشدند.
هر لنج متشكل از قطعات بسیاری است، و هر قسمت، بسته به کارکردی که از آن انتظار می رود، از نوع خاصی چوب ساخته میشود. مصالح اولیه مورد نیاز برای ساخت لنج چوب‌هاى جنگلى مقاوم در مقابل رطوبت براى اسکلت و تخته‌هاى مرغوب هندى به نام ساى براى بدنه آن میباشد. بقیه مصالح را از محل تهیه میکنند. همچنان وسیله ی کار گلافان بسیار ابتدایى است به همین دلیل کار آنها به کندی پیش رفته و تولید سالیانه ی آنها اندک میباشد.
لنجها بسته به طرح بدنه نامهای گوناگون دارند: “غنجه”، “بطیل”، “بغله”، “سنبوق”، “بوم”، “پرکه”، “جالبوت”، “ماشویی” و “ناکو سماج”.
مکانها و دامنه ی جغرافیایی دربرگیرنده ی این میراث ناملموس ارزشمند دانش سنتی ساخت لنج ایرانی و دریانوردی در خلیج فارس:
استانهای خوزستان، بوشهر، هرمزگان، به انضمام جزایر ایرانی ابوموسی، هنگام، هرمز، خارک، کیش، لارک، قشم، تنب بزرگ، تنب کوچک، بندرهای: عباس، آبادان، خرمشهر، بوشهر، دیر، دیلم، امام خمینی، لنگه، ماشهر، طاهری (سیراف) و همچنین پهنه ی آبی واقع در فاصله ی عرضهای جغرافیایی ۲۷-۲۵ درجه و طولهای جغرافیایی ۵۸ -۴۸ درجه را شامل میشود.
صنعت لنج سازی علاوه بر اینکه یکی از جاذبه های مهم در گردشگری صنعتی میباشد، وسیله ی سفر را از قرنها پیش برای گردشگران و مسافران تولید میکرده که در حال حاضر متاسفانه بدلیل کاهش تعداد افراد فعال در این حوزه، تحولات اقتصادی و تکنولوژی، به کارگیری فناوری‌های ارزان‌تر صنعتی و ورود متدهای جهت‌یابی و نجوم مدرن، این صنعت مهم و دانش ساخت آن در حال فراموشی و کم رنگ شدن میباشد. بنا بر دلایل ذکر شده در حال حاضر بیشتر گلافان به تعمیر لنج های آسیب دیده مشغولند تا تولید لنج جدید.
میراث ناملموس ارزشمند “دانش سنتی ساخت لنج ایرانی و دریانوردی با آن در خلیج فارس” در اجلاس ششم کمیته ی بین الدول شهر بالی کشور اندونزی در سال ۲۰۱۱، در فهرست میراث ناملموس بشری نیازمند پاسداری فوری یونسکو بثبت رسیده است.
این صنعت ارزشمند در گزارش ارائه شده به یونسکو چنین تعریف شده: هنر و صنعت لنج‌سازی ایرانیان در خلیج فارس و نحوه ی هدایت و استفاده از آن که به عنوان یک صنعت سنتی از پدر به پسر و نسل اندر نسل منتقل شده؛ شامل استفاده از روش‌ها وفرمول‌های ویژه‌ای در محاسبه ی طول و عرض جغرافیایی و نیز سنجش و اندازه‌گیری عمق آب وهمچنین جهت‌یابی با استفاده از ماه و خورشید و ستارگان بوده است.
در صورتی که، فلسفه و پیشینه ی آیینی و دانش سنتی و فرهنگی دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس باززنده سازی و احیاء نشود و برنامه ریزی و سیاست گذاری ای در راستای توانمندسازی فعالان و استادکاران این حوزه صورت نپذیرد، این صنعت مهم و دانش ارزشمند ساخت آن به‌تدریج رو به تنزل گذاشته و محو میشود؛ اگرچه هنوز برخی از مراسم و آیین‌های مرتبط با آن در برخی نواحی جنوب ایران اجرا میشود ولی درصورت عدم توجه و برنامه ریزی این آئین ها هم کم کم بفراموشی سپرده میشوند.
جایگاه لنج در محدوده ی منطقه ی آزاد اروند :
منطقه ی آزاد اروند به واسطه ی وجود رودخانه های پر آب از جمله کارون، بهمنشیر، اروند و نیز شاخه های منشعب از آنها، بعنوان پرآب ترین حوزه ی جغرافیایی کشور مطرح بوده است. از گذشته های دور با استفاده از این آبها که به خلیج فارس و آبهای آزاد راه داشته اند؛ ستد کالا، با دیگر کشورها صورت میگرفته است.
بطور کلی میتوان گفت لنج و کاربرد آن، هم در عرصه ی داخلی و هم خارجی تا دهه های گذشته یکی از عوامل تاثیر گذار در مراودات اقتصادی بوده است.
اما همانگونه که پیشتر گفته شد؛ امروزه به دلیل صنعتی شدن تولید و استفاده از دیگر راههای توسعه یافته ی ارتباطی، انتقال کالا از جمله زمینی، هوایی و ریلی، لنج و لنج سازی در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و کاربرد آن بیشتر در زمینه ی صیادی و در مواردی دادوستد با کشورهای خلیج فارس است و در حال حاضر هیچ گونه کارخانه ی فعال لنج سازی در منطقه وجود ندارد، فقط در شهر چوئبده (۴۵ کیلومتری شرق آبادان) کارگاه‌های تعمیر لنج در حال فعالیت میباشند.
همچنین در سالهای گذشته با توسعه ی گردشگری آبی در منطقه ی آزاد اروند، استقبال بسیار خوبی از لنج ها توسط گردشگران ورودی به این محدوده شده است. به عبارتی یکی از راههای برون رفت از رکود تولید این صنعت را میتوان ورود جدی تر به صنعت گردشگری، باتوجه به ظرفیت آبی منطقه دانست.
براین اساس ادارات میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان های خرمشهر و آبادان با امکان سنجی راههای حمایت این صنعت که هم در زمینه ی گردشگری و هم در زمینه صنایع دستی بعنوان یکی از صنایع کهن شناخته شده است، ضمن بازدید از کارگاه‌های تعمیر این لنجها و استماع مشکلات موجود در این حوزه از زبان گلافان، آمادگی لازم را جهت حمایت تسهیلاتی به منظور ورود مجدد این صنعت به حوزه ی گردشگری، پس از اخذ استانداردهای لازم را اعلام نموده اند.
امید است با این اقدامات بخشی از رکود موجود در این حوزه مرتفع گردیده و پتانسیلهای اشتغالزایی موجود در آن فعال گردد.
– منبع مطالعاتی:
فصلنامه تخصصی میراث ملی، معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ویژه نامه‌ی میراث معنوی، پاییز ۱۳۹۱٫
– کتاب از مرواید تا نفت، رضا طاهری، انتشارات نخستین، ۱۳۹۳٫
– مطالعات میدانی در محدود شهرستان های منطقه آزاد اروند.
– بازدید از کارگاه های لنج سازی چوئبده و مصاحبه با لنج‌سازان.
نجلا درخشانی (کارشناسی ارشد مرمت و احیا بناها و بافتهای تاریخی)
سجاد پاک گهر (کارشناسی ارشد مرمت و حفاظت آثار فرهنگی و تاریخی)
