مضیف در یافته‌های باستان‌شناسی

بر اساس یافته های باستان شناسی بین النهرین قدمت سازه هایی مانند مضیف به دوره سومری‌ها و هزاره‌ی  چهارم قبل از میلاد برمی‌گردد.

اتاق پذیرایی در خانه‌های شیوخ و بزرگان عرب مضیف یا محل ضیافت نامیده می شود.

در مضیف مراسم ویژه ای شامل: قهوه خوری، شب نشینی، مشورت و راهنمایی در خصوص ازدواج و جلوگیری از اختلافات خانوادگی و طایفه‌ای انجام می شود.

مضیف سازه ای است که در ساخت آن از مصالحی همچون نی، خشت و گل و سنگ استفاده می شود. عموما فرم و مصالح مضیف ها بر اساس اقلیم و فرهنگ هر منطقه انتخاب میشود.

بر اساس نقش مهرها و نقوش ظروف باستانی بدست آمده در کاوشهای باستانشناسی از بین النهرین و تمدن سومر در جنوب عراق، این سازه در مناطق جنوبی با نی و حصیر و با مصالح کاملا ً گیاهی ساخته شده است که به آن بیت القصب می‌گفتند که به نظر می رسد همین مضیف امروزی باشد هر چند مطمینا در طول زمان کارکرد و مفهوم آن تغییراتی داشته است اما دور از ذهن نیست که این سازه مربوط به مناطق تالابی می باشد.

این سبک خانه سازی قدمتی ۵۵۰۰ ساله در هورالعظیم هویزه و جنوب عراق و شادگان دارد.

بر روی نقش برجسته های و الواح بدست آمده در کاوشهای باستان شناسی می توان سازه ی مذکور را مشاهده نمود. یکی از این نقش برجسته ها در موزه لوور فرانسه قرار دارد، که بخشی از یک ظرف آیینی شامل نقش یک بیت القصب (مضیف امروزی) با دو گاومیش در اطراف آن است که مربوط به ۳۵۰۰ ـ ۳۴۰۰ ق.م. می باشد.

آسمانه‌ی مضیف منحنی شکل و تعداد ستون‌های آن فرد می‌باشند، این مساله به دو دلیل میتواند باشد اول نقش سازه ای و نیارشی آن و دوم ریشه در آیین ها و اعتقادات اعراب دارد.

استراکچر مضیفی که با نی ساخته می‌شود، محکم و با تاب‌آوری زیاد بوده و در مقابل زلزله و نیروهای برشی و کشش بدلیل مفصلی بودن اتصالات در آن، نسبت به نمونه ی ساخته شده با خشت و گل و سنگ، مقاومتر است. ساختار سازه های نيئيناز انعطاف پذیری بالایی برخوردار هستند.

درب ورودی مضیف رو به قبله ساخته می‌شود تا مهمان بر این اساس جهت قبله را بتواند تشخیص دهد و همچنین دارای ارتفاع کمی بوده تا وقتی اشخاص به آن وارد شوند به نشانه‌ی احترام و ادب در برابر بزرگان قدری خم شده و درواقع نوعی احترام گذاشتن به افراد حاضر می‌باشد.

در وسط فضای مضیف یک اجاق با نام «موگد» برای مراسم قهوه‌خوری قرار میدهند که این مراسم با آداب ویژه ای اجرا می شود.

مراسم پذیرایی با قهوه عربی:

خیلی‌ها بر این تصورند که چای یک نوشیدنی شرقی و قهوه یک نوشیدنی غربی است و از کشورهای اروپایی به ایران وارد شده. اما واقعیت این است که قهوه هم مانند چای از شرق به غرب رفته و فراگیر شده است. در ایران نیز سابقه قهوه نوشی به قرن ۱۶ میلادی بر می گردد. در استان خوزستان و در میان عرب‌های ساکن در این استان سنت قهوه نوشی آداب و رسوم ویژه‌ای دارد که هنوز هم با رعایت همه جزییات مراسم آن برگزار می‌شود.

قهوه اولین چیزی است که عرب‌ها پس از سلام و خوش آمدگویی با آن از میهمان پذیرایی می‌کنند. وسایل آماده‌سازی قهوه متعدد هستند که به جمع آنها «المعامیل» می‌گویند. برای تهیه و توزیع قهوه مجموعه وسایلی ویژه لازم است.

وسایل تهیه و توزیع قهوه:

عرب‌های خوزستان خود به وسایل آمده سازی قهوه و پذیرایی از میهمان «المعامیل» می گویند. المعامیل شامل وسایلی می‌شود به این شرح:‌

«المحماس»: ظرفی استوانه ای شکل که داخل آن دارای گودی است و برای بو دادن و برشته کردن و تغییر شکل دادن دانه‌های قهوه خام از آن استفاده می‌شود.

«گّم‌گّم» و «دله»: برای جوشاندن و آماده سازی نهایی قهوه از این دو ظرف خاص استفاده می‌شود.  گم‌گم همان قهوه جوش اما با شکل و طراحی خاصی است که در آماده سازی اولیه قهوه و جوشاندن آن به میزان کافی از آن استفاده می‌شود. ظرف کوچکتر نیز که به صورت کامل مشابه گم‌گم است و تنها اندازه‌ای کوچکتر دارد به «دله» مشهور است که برای دم کردن قهوه و پذیرایی از میهمان از آن استفاده می شود.

«فنجان»:‌ فنجان یا نوعی استکان که بدون هرگونه دستگیره است و برای تعارف کردن قهوه به میهمان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

«هاون» یا «المجر»: نوعی ابزار استوانه‌ای با گودی عمیقی است. معمولا هاون از نوعی آلیاژ قوی ساخته شده است و دارای دسته‌ای به نام «قضیب» است که برای آسیاب کردن دانه‌های برشته شده قهوه استفاده می‌شود. صداهای که از هاون و آسیاب کردن قهوه به گوش می‌رسد برای مردمان عرب منظورهای خاص را می‌رساند.

نحوه پذیرایی با قهوه در مضیف:

با آماده‌شدن قهوه و زمان پذیرایی این کار به شیوه و رسومی خاص شروع می‌شود. برخی از بخش‌های لازم الاجرای این مراسم به این شرح است: عرب‌ها خود به کسی که قهوه را به میهمان تعارف می‌کند، ساقی می‌گویند. اگر میهمان متوجه حضور ساقی نشود فنجان را به دله می‌زند تا مهمان با شنیدن آن صدا متوجه شود که قهوه برای او ریخته شده است.

ساقی یا میزبان دله را در دست چپ و فنجان را در دست راست خود می‌گیرد و باید به صورت ایستاده و با کمر خم شده فنجان را به میهمان تعارف کند. میهمان نیز باید آن‌را با دست راست بگیرد و باید بدون اینکه فنجان را بر روی زمین بگذارد قهوه را میل میکند. گرفتن قهوه تعارف شده با دست چپ در فرهنگ عرب‌ها توهین به شمار می‌آید. اولین فنجان قهوه را پدر و یا بزرگ خانواده میزبان می‌نوشد، میزبان معمولاً نخستین فنجان را خود می‌نوشد تا سالم بودن آن برای مهمان مشخص شود.» بعد از آن پذیرایی از سادات مجلس شروع می شود. نخستین سید فنجان را می گیرد. بعد فنجان بعدی به نفر سمت راست او تعارف می‌شود. کسی که سمت چپ سید و یا شیخ می نشیند نباید دستش را برای گرفتن فنجان بالا بیاورد و براساس رسم و رسوم، فنجان باید از سمت راست گردانده شود تا آخرین نفری که فنجان قهوه را می‌گیرد کسی باشد که سمت چپ همان سید یا شیخ نشسته است. میمهان هرگز نباید دله را حمل نماید،  در صورت بودن پسران در مجلس پدر نباید قهوه را تعارف کند و این وظیفه همیشه برعهده بزرگترین پسر خانواده است.

هر فنجان قهوه‌ای که در این مراسم نوشیده می‌شود اسمی منحصر به فرد دارد:

فنجان اول: «الهیف» توسط ساقی قهوه و در حضور و دید میهمان صرف می‌شود تا میهمان از سالم بودن قهوه‌ای که صرف می‌کند مطمئن شود.

فنجان دوم: «الضیف» فنجان دومی است که به میهمان تقدیم می‌شود و میهمان هم موظف به صرف کردن آن است. مگر در مواقعی که میهمان از ساقی خواسته‌ای داشته باشد که در این صورت فنجان را از دست ساقی می‌گیرد و روی زمین می‌گذارد.

فنجان سوم: «الکیف» که در صورت تکان ندادن فنجان توسط میهمان و آن هم به خاطر طعم خاص و طریقه آماده‌سازی قهوه و یا بعد مسافتی که میهمان طی نموده نوش جان می‌شود.

فنجان چهارم: «السیف» در صورت تکان ندادن فنجان به میهمان تقدیم می‌شود که معمولا توسط افراد خاص و کمی نوش می‌شود. دلیل آن این است که میهمان پس از صرف فنجان چهارم به ساقی اعلام می‌کند که در تمامی شادی‌ها و سختی‌ها با ساقی شریک است که پس از صرف آن پیمان برادری بین میهمان و شیخ یا ساقی بسته می‌شود.

در صورت نوشیدن فنجان اول و تمایل برای صرف دومین فنجان باید بدون هیچ حرکت یا حرفی فنجان را به ساقی تحویل داد و در صورتی که میلی به نوشیدن دومین فنجان نبود باید فنجان خالی را به سمت راست و چپ تکان داد و آن را به ساقی تحویل داد. البته تکان دادن فنجان فقط مخصوص مردان است و اگر زنی خواست همین مفهوم را به ساقی برساند تنها کافی است فنجان را به پهلو بخواباند.

فنجان دوم یا الضیف چه نوشیده شود و چه نوشیده نشود در خود پیامی ویژه دارد،‌ وقتی دومین فنجان به میهمان تعارف شد او موظف است آن را بنوشد. مگر در مواقعی که میهمان از شیخ یا ساقی خواسته‌ای داشته باشد که در این صورت فنجان را از دست ساقی گرفته و سپس آن را روی زمین می‌گذارد. وقتی قهوه خورده نمی‌شود، شیخ می‌فهمد آن فرد قصد دارد درخواست یا مطلبی را بیان کند.

برای نوشیدن فنجان سوم یا الکیف میهمان فنجان را تکان نمی‌دهد و میزبان می‌داند که او می‌خواهد دوباره قهوه بنوشد. در صورت رسیدن نوبت به فنجان چهارم یا السیف میهمان فنجان را تکان نمی‌دهد و این خود پیام دیگری است برای میزبان. وقتی میهمان فنجان چهارم را می‌نوشند با کار خود به شیخ یا ساقی مجلس می‌گوید با او پیوند برادری بسته است و در همه حال چه شادی و چه غم در کنار او خواهد بود.

از دیگر رسوم قهوه خوری در مضیف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دله در دست چپ و فنجان در دست راست گرفته شود
• ایستاده و در حالت خم فنجان تعارف شود
• حق اولویت در بین حاضرین رعایت شود
• میهمان حق حمل دله را ندارد
• در صورت حضور پسران، پدر نباید قهوه را تعارف کند
• برادر بزرگتر بایستی قهوه را تعارف کند.

منابع مطالعاتی:

ولی‌زاده، ایرج . (۱۳۹۱)، انگلو و بنگلو در آبادان، نشر: سیما هنر، تهران

شی یرا، ادوارد. (۱۳۷۵)، الواح بابل، ترجمه: علی اصغر حکمت، انتشارات علمی و فرهنگی

Tessa Rickards, “Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia” the British Museum.

http://www.bibleorigins.net/ReedHutShrinesMesopotamian.html

http://bharatkalyan97.blogspot.de/2014/04/perforated-plaques-of-tello-lagash.html

https://www.gregchivers.com/blog/2020/2/6/iraqs-vanished-world