نویسنده: دکتر مهدی استادی جعفری؛ پژوهشگر علوم اجتماعی و توسعه شهری
۱- مقدمه
شمول یا فراگیری اجتماعی به عنوان روند بهبود شرایط مشارکت افراد جامعه با توجه به سن، جنسیت، معلولیت، نژاد، قومیت، دین، و یا شرایط اقتصادی، از طریق فرصتهای بهبود یافته، دسترسی به منابع و احترام به حقوق سایر افراد درنظرگرفته می شود. بنابراین، فراگیری اجتماعی یک فرآیند و یک هدف است. در گفتمان سیاسی و اجتماعی، تلاش برای ترویج فراگیری اجتماعی از نگرانی های ناشی از محرومیت اجتماعی و اثرات منفی ناشی از آن بوجود آمده است. براین اساس می توان ادعا نمود که ترویج فراگیری اجتماعی نیاز به مقابله با طرد اجتماعی با از بین بردن موانع مشارکت مردم در جامعه است.
باید توجه نمود که شمول یا فراگیری اجتماعی، یکپارچگی اجتماعی نیست، حتی اگر این دو واژه به جای یکدیگر در زمان استفاده می شود. ادغام فراگیری اجتماعی و یکپارچگی اجتماعی به ساخت جوامع منسجم کمک می کند. این موضوع در شکل ۱ نشان داده شده است.
۲- تعریف شمول (فراگیری) اجتماعی
به طور کلی، تصویر غالب ذهنی، چارچوب، ایدهال و پارادایم جوامع انسانی، با یکدیگر متفاوت است. با این وصف، گفتمان ها و اصطلاحات اجتماعی شامل فراگیری، همبستگی و یکپارچگی، انسجام و سرمایه اجتماعی با همدیگر متفاوت خواهد بود. (Silver, 1994)
بانک جهانی، شمول را “روند بهبود شرایط افراد و گروه های اجتماعی برای مشارکت در جامعه” و “روند بهبود توانایی، فرصت و شایستگی افرادی که دارای محرومیت هستند تا در شئون مختلف جامعه شرکت کنند” (بانک جهانی ، ۲۰۱۳) تعریف می نماید.
از دیدگاه هلسینکی، “فراگیری اجتماعی فرآیندی است که تضمین می کند افرادی که در معرض خطر فقر و طرد اجتماعی قرار دارند، فرصت ها و منابع ضروری برای مشارکت کامل در زندگی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و به دست آوردن استانداردهای زندگی که در جامعه عادی در نظر گرفته شده است را جهت ادامه زندگی به دست می آورند. این تضمین می کند که آن ها مشارکت بیشتری در تصمیم گیری دارند، به گونه ای که بر زندگی آن ها و دسترسی به حقوق اساسی آنها تأثیر می گذارد “(کمیسیون اتحادیه اروپا، ۲۰۰۳).
شمول یا فراگیری اجتماعی، یک فرآیند چند بعدی و مجموعه ای از روابط متقابل است که فرصت های مناسب را برای مشارکت اجتماعی افزایش می دهد و توانایی های لازم برای ایفای نقشهای اجتماعی افراد (که از لحاظ قانونی مجاز شده است) و روابط اجتماعی جهت انسجام، یکپارچگی و همبستگی را گسترش می دهد. فراگیری اجتماعی یک فرآیند تشویقی و تعامل اجتماعی بین مردم با دارا بودن ویژگی های مختلف در تمام حوزه های زندگی اجتماعی است. (کمیسیون اروپایی ۲۰۰۴؛ بانک جهانی ۲۰۱۳؛ WHO 2008).
۳- ابعاد و مولفههای شمول (فراگیری) اجتماعی
به طور کلی، در فراگیری یا شمول اجتماعی افراد بر اساس سن، جنسیت، معلولیت، نژاد، قومیت، و یا وضعیت اقتصادی طبقه بندی میشوند. موارد یاد شده، می توانند با دو نگرش تفکیک و به کار برده شوند. در رویکرد اول، دسته بندی براساس اشتراکات، اعتقادات و ارزشهای مشترک افراد است که اعضای مشترک در آن ضمن قبول کلیات آن ها، به شیوه جمعی عمل می کنند. قومیت و مذهب نمونه هایی از چنین هویت های گروهی هستند. رویکرد دیگر به دسته های افرادی اطلاق می شود که برمبنای ویژگی های مشترکی تعریف شده اند، نه ارزش ها و شیوه زندگی مشترک. اعضای این گروه ها لزوما یکدیگر را نمی شناسند و به جز ماهیت تبعیضی که با آن روبرو هستند، بسیار متفاوتند. کودکان خیابانی، افراد مبتلا به ایدز و مهاجران غیرقانونی نمونه هایی از این دسته های محروم اجتماعی هستند.
فرآیندهای فراگیری اجتماعی نیازمند رفع موانع محرومیت از جمله سیاست ها، نگرش ها و رفتارهای تبعیض آمیز است و به طور فعال “آوردن مردم” به مشارکت عمومی در شئون مختلف جامعه است. به طور عمومی، تا آنجایی که سیاستها و نهادها «قواعد بازی» را برای تعاملات اجتماعی و توزیع قدرت و کنترل منابع، تعریف میکنند، میتوانند از طرد اجتماعی رهایی یابند و یا به جای آن، تاثیرات آن را کاهش دهند. برخی از نهادها به طور سیستماتیک گروه های خاصی از مردم را تشخیص می دهند که می توانند آن ها را به طور کامل در جامعه شرکت دهند. نگرشها و رفتارهای تبعیض آمیز بیشتر باعث طرد شدن از جامعه می شود، گرچه تنها دلیل آن نیست. افرادی که در مناطق دور افتاده زندگی می کنند ممکن است به طور کامل در زندگی اجتماعی، فرهنگی یا سیاسی مشارکت کامل نداشته باشند، بدون اینکه تحت قانون یا سایر نقاط جامعه مورد تبعیض قرار گیرند. تبعیض می تواند دسترسی و استفاده نمودن از کالاها، خدمات، عدالت، فرصتها و فرهنگ را مختل کند و تلاشهای گروههای اجتماعی را برای پیشبرد منافع خود منع کند، که این امر منجر به جدایی فضایی میشود. از سوی دیگر، مقررات، سیاستها و نهادهای اجتماعی میتوانند مشارکت در جامعه، افزایش دهند.
به عنوان جمع بندی، برای فراگیری اجتماعی چهار بعد شامل عدالت فضایی، روابط اجتماعی، توانایی و عملکردی درنظر گرفته می شود. منظور از بعد عدالت فضایی، دسترسی فراگیر و برابری و شمول است. بعد روابط اجتماعی به معنای میزان تعامل افراد و مشارکت و حس تعلق میان افراد جامعه است. بعد توانایی به معنای میزان قابلیت بالقوه شمول اجتماعی است که با میزان تحقق حق انتخاب و آزادی و استقلال فردی در جامعه شناخته می شود. در نهایت بعد عملکردی که اشاره به فعلیت فراگیری دارد، به معنای میزان ایفای نقش اجتماعی، تحرک پذیری و حضور همه افراد جامعه در فعالیت ها و عرصه های شهری است. این موضوع در شکل ۲ نمایش داده شده است.
۴- سیر اندیشه ها در حوزه شمول یا فراگیری اجتماعی
با گذشت زمان، گفتمان سیاست از «انزوا» به «فراگیری»، به عنوان یک اصطلاح به ظاهر مثبت یا مثبت تر تغییر پیدا کرد. به این ترتیب که ایده ها و ضروریات موضوع به هیچ وجه تغییر نکرد، ولیکن ادبیات طرح موضوع، تغییر نمود. پارادایم فراگیری اجتماعی و عبارات نزدیک به آن به لحاظ معنایی (مانند انسجام، یکپارچگی و سرمایه اجتماعی) براساس فلسفه سیاسی متفاوت است (۱۹۹۴Silver,). رویکرد لیبرالها نسبت به فراگیری اجتماعی، به عنوان یک نتیجه از آزادی های فردی تضمین شده توسط دولت، برای تبادل سرمایه و ایده ها، تشکیل گروه ها و انجمن های داوطلبانه جامعه مدنی و بافت متراکم در شبکه می باشد. جمهوری خواهان به پیوند اجتماعی، همبستگی و برابری شهروندان برای دستیابی به خواسته جمعی اشاره می کنند. سوسیال دموکراتها بر حقوق اجتماعی شهروندان تاکید می کنند تا حداقل زندگی معقول در عوض کمک به جامعه در راستای کاهش درگیری های طبقاتی مذاکره کنند.
رویکرد محافظه کارانه سنتی، فراگیری اجتماعی را یک سلسله مراتب طبیعی در یک جامعه ارگانیک شامل خانواده، جامعه و ملت درنظر می گیرد. در اندیشه کنفوسیوسی، فراگیری اجتماعی فراتر از آزادی های فردی است. در پارادایم های مذهبی به طور کلی اعتقادات و اشتراکات آنان در فراگیری اجتماعی دارای اهمیت می باشد. به طور خلاصه، فراگیری اجتماعی در بسیاری از فلسفه های سیاسی و اعتقادی، بسته به ایدئولوژی درک شده است. اما در هر کشور خاص، تفاوتهای ایدئولوژیکی وجود دارد که باعث می شود در مورد باورهای ملی به طور کلی دچار چالش شود. با این وجود، مکان های مختلف، تاریخ، فرهنگ، نهادها و ساختارهای اجتماعی متفاوت دارند که بر مفهوم حس تعلق و هویت شهروندی تاثیر می گذارند.
هر گونه کپی‌برداری از این مقاله، با ذکر نام منبع و مؤلف آن بلامانع است. copyright©
