موسیقی پیشینه ای به قدمت تاریخ دارد و با آن گره خورده است به نحوی که نمی توان زمانی برای آن، در متن تاریخ معین نمود.
از دیرباز موسیقی، در تاریخ ملل جهان نوایی منحصر به فرد به شمار می آید که با کالبد فرهنگ هر ملت یا قومی شکل گرفته است و مبدل به جزئی لا ینفک که برآمده از آداب و سنن همان نقطه از جهان شده است، در این مقاله سعی بر آن دارم که حتی الامکان سازِ اساطیری عود و تأثیرگذاران در این ساز را تا حدی که مقدور است توضیح و‌شرح دهم.
ساز عود با ظاهرِ منحصر به فردش تحولی عظیم در تاریخ موسیقی جهان بوجود آورد. عموماً این آلت موسیقایی از کاسه ای نسبتاً بزرگ و دسته ای تقریباً کوتاه معرّفِ عموم است و با این شمایل شناخته می شود.این ساز در عهد حکومت اسلام در اندلس و همان اسپانیای کنونی تحولی شگرف یافت، زریاب نوازندهٔ اسطوره ایِ آن دوره، وترِ پنجم را به عود افزود.در زمان های دور که هنوز پلاستیک و نایلون به عرصهٔ تولید نرسیده بود،از اَمعاء و‌احشاءِ حیوانات از جمله رودهٔ احشام به عنوان وتر استفاده می کردند،اما امروزه جنسِ سیمهای عود از نایلون است و برای نواختنش از تکه ای پلاستیکی با نام مضراب استفاده می شود.
و اما مهمترین قسمت مبحث در این مقاله تاریخ کهن این ساز است که بدون اغراق قدیم ترین آلت موسیقایی در تمام اعصار و ادوارِ تاریخ است و قدمتش پنج هزار سال تخمین زده شده است.این قدمت بر اساس رسوم و نقوشِ کشف شده در آثار جنوبِ بین النهرین ثبت و ضبط شده است، به عبارتِ دیگر، اول کسانی که ساز به دست گرفته و نوای موسیقی را شنیده و درک کرده اند مردمانِ بین النهرین بوده اند، البته اسنادی نیز مبنی بر اینکه، نقوش و حکاکیهایی از این ساز در زمان حکومتِ عیلامیان وجود دارد که اگر این سخن صحت و‌سقمش تأیید گردد، خالقانِ اصلیِ این آلت موسیقی، مردمِ جنوب غرب ایران یا همان مردم خوزستان خواهند بود.
عود بصورت طبیعی صدایی به وسعت دو اُکتاو و‌نیم را تولید میکند که البته یک نوازندهٔ حرفه ای فاصلهٔ این وسعت را به حدودِ پنج اکتاو میرساند.[۱] و‌لازم به ذکر است که برخلاف آنچه که در بارهٔ این ساز گفته می شود و این ساز را سازی محلی نام میدانند، باید متذکر شوم که عود سازی کاملا کلاسیک است که می توان با آن موسیقی محلی هم نواخت.
عود عناوین زیادی را به دوش می کشد،از جمله نامهایی که عود با آنها شناخته می شود:پادشاه آلات موسیقی‌و‌مادر آلات موسیقی است که دلیلش یکی قدمت این ساز و دیگر اینکه آلاتی که بعدها با الهام از ساز عود بوجود آمده اند از جمله:گیتار،ماندولین،سی تار،سه تار، تار،دو‌تار،طنبور و …
در قرون و۱۹ ۱۷،۱۸میلادی ،بخش عظیمی از ارکسترهای موسیقی به رهبریتِ این ساز به روی صحنه میرفتند اما با اختراع پیانو در قرن۱۹ اندک اندک از هیمنت و قیادت عود در غرب کاسته شد.
در چند دههٔ اخیر اهمیت فزاینده ای در بین موسیقیدانان و نوازندگان به این ساز صورت پذیرفته است،به نحوی که شخصیت های بزرگی در عرصهٔ موسیقی نگاهی نو و معاصر به این ساز داشته اند به طوری که از بینِ هر ده هنرمندِ عرب،هشت نفر عود می نوازند و معمولا آهنگسازی با این ساز انجام میگیرد.
در بین عربهای کشورهای حاشیهٔ خلیج فارس، عود از اهمیت فراوانی برخوردار است و برایش اهمیت و مکنتِ وصف ناپذیری قائلند و البته به صورت کاملاً تخصصی در دانشگاههای کشورهای عربی تدریس میشود.
کسانی‌که در نواختن این ساز حرف ها برای گفتن دارند:جمیل بشیر.منیر بشیر.عمر بشیر. نصیر شمهٔ جادوگر که انگشتانش در خلق آثاری چون:ملجأ العامریه.من آشور الی اشبیلیه.گارسیا لورکا.امرأه معاصره و… اعجاز گونه بود.و همینطور هنرمند و خوانندهٔ بزرگِ مصری،فرید الاطرش و عبادی الجوهرِ عربستانی که با شیوهٔ نواختنش ملقب به اختاپوسِ عود است، و‌کسی همچون انور ابراهیم و محمد القصبچی و خیلی های دیگر که در معرفی این ساز بزرگ نقشی بسزا داشتند که ذکر نامشان در این مختصر نمیگنجد.
ًدر بین سازنده های این ساز موسیقی شاهدیم که عودهایی با طرح و رنگ هایی نو و مدرن ساخته شده اند از عودهایی با خرک هایی متحرک که قابلیت جابجایی بر روی صفحهٔ عود را دارند و فشارِ وارده را که خرکِ ثابت بر روی صفحهٔ عود وارد می سازد را تا حدّ زیادی کاهش میدهد و دوامِ عود را بالاتر میبرد و همچنین عودهایی با دسته های متحرک که با یک پیچ به کاسهٔ عود متصل است و این قابلیت را دارند که هر گاه عود به سبب گرما و سرمای هوا،دسته اش از حدودِ معمول تجاوز کرد و سیمها از دسته فاصله گرفتند و به اصطلاح «اَکشن»برداشت، با استفاده از این رگلاژ و پیچ مخصوص، دسته را به حالت اول برمیگرداند. برخی سازنده های بنامِ عود:محمد فاضل.البغدادی.خالد هلال.المصری.الدمشقی.مهندس ابراهیم سُکّر.دو برادر،محمود و محمد داغر و …..
البته این اواخر در ایران نیز کسانی همّت به نواختن و ساختن این ساز روی آوردند ،به عنوان مثال:مرحوم منصور نریمان که تحتِ تعلیمِ اساتید سوری[سوریه]این ساز را آموزش دیده اند و جناب استاد مجید ناظم پور،نوازنده و مدرس و هچنین مؤلف چندین کتاب در این زمینه بوده اند.
توضیحات
۱- اکتاو واژه ای است یونانی که از توالیِ هشت نتِ پی در پی تشکیل می شود که صدای نتِ اول همان صدا و طنینِ صدای نتِ هشتم را می دهد با این اختلاف که صدای اول بَم بوده و صدای هشتم زیر است،بعنوان مثال:
دو ر می فا سُل لا سی دو
اولین دو بم بوده و آخرین دو صدای زیر یا نازکِ همان اولی است.
با تشکر و امتنان فراوان از استاد گرانقدر جناب آقای ادیب احمد .
استاد در این نوشتار مختصر خواننده را در زمانی کوتاه با تاریخی وسیع از ساز عود آشنا و حق مطلب را در تمام زمینه های آن ادا نمودند .بیان کوتاه از تاریخچه عود ،تا معرفی نوازندگان مطرح در دنیا و سازندگان آن و اشارات ظریفی از فنون نوازندگی و فرهنگ حاکم بر این ساز خود نیازمند نویسنده ای تواناست و الحق که جناب آقای ادیب توانایی خود را بیانی شیوا و سلیس در این نوشتار کوتاه به اثبات رسانده اند .با تشکر از استاد و مسئولین مجله وزین شط پرس.